Güncelleme Tarihi: 25 Temmuz 2022
Aman dikkat! Kullanım özelliğini yitirmiş veya artık ihtiyacımız olmayan nesnelerin yani atıkların bir de dönüşümü var. Peki, sizinkiler ne tarafa dönüşüyor diye hiç düşündünüz mü?
Sıfır atıktan söz ettiğimizde en sık karşılaştığımız kavram geri dönüşüm. En başta vicdanımızı rahatlatmak için ardından da atıklarımızı işlevsel hale getirmek için bu kavramı sıklıkla kullanıyoruz. Peki geri dönüşümün atık yönetimi içindeki yeri nedir? Bir diğer deyişle geri dönüşüm, sıfır atık yolculuğunun neresinde?
Geri dönüşüm, sıfır atık ilkeleri içerisinde reddedemediğimiz, azaltamadığımız ve yeniden değerlendiremediğimiz atıklar için son çare olan seçenek… Sıfır atık ilkelerine geri dönecek olursak sıfır atık hiyerarşisinde dördüncü basamakta.
Bu hiyerarşiye göre ilk önce herhangi bir atık yaratmamaya özen gösteriyoruz. Ardından atıklarımızı azaltmayı hedefliyoruz ve sonrasında azaltamadığımız atıklarımızı farklı amaçlarla yeniden kullanıyoruz. Bütün bu iyi niyetimize rağmen bir atık oluştuysa ve o atığı başka herhangi bir şekilde değerlendirme imkânı yoksa o zaman o atığı geri dönüşüme teslim ediyoruz.
Günlük hayatta geri dönüşüm kavramını bir atığın her türlü dönüşümü anlamında kullanıyoruz. Oysa atığın nasıl dönüştüğü son derece önemli bir mesele. Zira yeni oluşan ürünün kalitesi ve yeniden kullanılabilir olması, çevreyi korumak için olmazsa olmaz!
Dönüşüm Yöntemleri: İleri, Geri, Aşağı…
İleri, geri ve aşağı dönüşüm yöntemleri arasındaki temel ayrım, atık dönüşümünün etkinlik ve fayda düzeylerinden kaynaklanıyor. Bir diğer deyişle bir atığın yeni bir ürüne dönüşmesi sürecinde ne kadar enerji ve yeni ham madde harcandığı, dönüşüm için kullanılan üretim yöntemlerinin çevreye etkisi, ortaya çıkan yeni ürünün işlevselliği ve kalitesi, hangi dönüşüm sorusuna cevap veriyor.
Fotoğraf: Lifeblossomer
İleri Dönüşüm (Upcycling)
İleri dönüşüm, atık olarak gördüğümüz bir kaynağın yeni bir üretim sürecine girmeksizin farklı bir amaçla kullanılması; yani bir atığa ikinci bir yaşam vermek anlamına geliyor. Bu sayede atıklar yeni ve kaliteli ürünlere dönüşüyor. İleri dönüşüm, ürünlerin faydasını ve işlevselliğini artırarak ilk ürüne kıyasla eşit veya daha yüksek kalitede bir dönüşüm sağlıyor. İleri dönüşümün iki boyutu var: Birey ve imalat sanayi.
- Bireysel boyut, elimizdeki kullanmadığımız ürünleri el emeğiyle yeniden kazanmak anlamına geliyor. Meyve kabuklarından pasta sosu, evde kalan kumaşlardan battaniye, eski dolaptan kitaplık, yırtık ve eşsiz çoraplardan tawashi yapmak gibi… Bu bireysel ölçeği hakkıyla yapan Derya Baykal’ı burada anmadan geçmeyelim.
- İleri dönüşümün bir de imalat sanayi boyutu var. Kullanılmış lastiklerin veya pet şişelerin dolgu malzemesi olarak inşaat sektöründe kullanılmasından artık kumaş parçalarının bir araya getirilerek yeni ürünlere dönüşmesine kadar geniş bir yelpaze…
Türetim Ekonomisi ve İleri Dönüşüm
İleri dönüşüm, atığın parçalanma gibi bir işleme tabi olmadan yenilenmesi ve işlevselleştirilmesi anlamına gelir. Böylelikle atığa yeni bir değer katılır. Bu nedenle ileri dönüşüm pratikleri, türetim ekonomisinin merkezinde yer alır. Döngüselliğin ötesinde atığın yerinde yeniden değer kazandığı bir işleme biçimini ifade eder. Bu yönüyle atık taşıma maliyetlerini de azaltır. Türetim ekonomisinde ileri dönüşüm, aynı zamanda deneyim paylaşımı ve sosyalleşme sağlar. Ortak faaliyet alanları ile bireyleri ekonominin aktif unsurları kılar ve bireylerin bir araya gelmesini sağlar. İmalat sektörünün de benzer şekilde ticari odağına çevreyi ve sosyal şartları dahil etmesini sağlar. Bu nedenle ileri dönüşüm, türeterek çoğalan ve arkasında çöp dağları bırakmayan bir yaklaşımın somut uygulamasıdır.
Fotoğraf: Shirley810
Geri Dönüşüm (Recycling)
Atıklarımızın parçalanması ve ayrıştırılması suretiyle önce ham maddeye dönüşmesi ve ardından yeni bir ürün haline gelmesi geri dönüşüm olarak adlandırılır. Cam, kağıt, metal, ahşap gibi ürünler fiziksel ve kimyasal işlemlerden geçerek yeniden ham maddeye dönüşür ve bu ham maddeden eşit kalitede ve değerde ürün çıkar. Bu noktada atığın geçtiği işlemler, ham madde olarak görülen atığın değerini azaltır. Buna ek olarak çevre için yeni üretim ve taşıma maliyetleri ortaya çıkar. Bir diğer deyişle geri dönüşüm, ham maddeye ve enerjiye yüksek ölçüde ihtiyaç duyan bir sanayi koludur.
Gerekli Altyapı…
Geri dönüşümün ürün başına ekolojik maliyeti bir kenarda dursun; bu maliyetin yanında toplumsal ve endüstriyel bir altyapı gerekiyor. Toplumsal altyapı, hane halkının geri dönüşümle ilgili yeterince bilinçli olması ve atıkları kaynağında doğru biçimde ayrıştırması anlamına geliyor. Buna göre örneğin cam şişeleri ayrı biriktirmek ve mahalledeki cam kumbarasıyla buluşturmak gerekiyor. Ancak bu yetmez! Geri dönüşüm için ayrıştırılmış atıkların işlenebilmesi için gerekli teknik ve endüstriyel kapasitenin var olması gerekiyor. Yaşadığınız şehirde veya ülkede örneğin atık pil dönüşümü için fabrika var mı?
Bu soru neden önemli? Eğer o fabrika yoksa hane halkının çöplerini ayrıştırması kendi başına sonuç vermez. Ayrıştırılmış atık pillerin toplanarak bu atık pil dönüşümü fabrikasıyla buluşması gerekir. Aslında tam da bu nedenlerle geri dönüşümü, sıfır atık ilkeleri içerisinde en arka sıralarda sayarız. Hane halkının atıklarla ilgili farkındalığını ve hassasiyetini karşılayacak çözümler her zaman kurulmamış olabilir.
Tüm bu şartların ötesinde geri dönüşüm ile buluşan bir ürün, çevre için fayda sağlar. Doğal kaynak kullanma ihtiyacı ve atık miktarı azalır. Buna ek olarak katı atıkların depolanması ve taşınması gibi sorunların azalmasına da katkıda bulunur.
Fotoğraf: Jeanette-Atherton
Aşağı Dönüşüm (Downcycling)
Aşağı dönüşüm ise geri dönüşüm sürecini takip eden materyallerden düşük değere sahip ürünler elde edilmesi anlamına gelir. Geri dönüşümde olduğu gibi ürünler parçalara ayrılır ancak nihai olarak elde edilen ürünler daha az kaliteli olur. Örneğin kağıt dönüşümü… Kağıt geri dönüştüğünde lifleri kısaldığı için ilk üretim sürecindeki kadar değerli bir kağıt elde edilmez. Bir başka örnek ise plastik. Plastiğin maalesef pek çok türü dönüştürülemiyor. Dönüştürülebilenler ise ancak bir kez yeniden üretim sürecine dahil olabiliyor. Bu nedenle bir plastik şişenin izolasyon malzemesine dönüşmesi bir aşağı dönüşüm örneğine karşılık geliyor.
Son olarak bir örnekle özet yapalım. Bir elbiseniz var ve artık kullanmıyorsunuz. Bu elbiseden güzel bir gömlek yaptığınızda ileri dönüşüm yapmış oluyorsunuz. Bu gömlek sonradan yine bir ileri dönüşüm uygulamasıyla kolsuz bir bluza dönüşüyor. Artık ileri dönüşüm yapılamadığında bu bluz, ipliğe dönüştürülüyor ve aşağı dönüşüme tabi tutulmuş oluyor.
Bir başka örnek cam şişeyle olsun… Süt şişesini evde çeşitli amaçlarla ileri dönüştürdünüz. Cam kumbarasına gitme vakti geldiğinde aynı değerini koruyarak yeni bir kavanoza dönüştüğünde geri dönüşüm yapılmış oluyor.
Yaşam Döngüsü
Bitirirken şunu belirtmekte fayda var: Her dönüşüm bir ihtiyaca cevap vermeli! Bir şekilde her dönüşümün bir maliyeti var ve bu maliyetin katlanabilir olmasının en önemli nedeni, bir ihtiyaçtan kaynaklanması. Bu doğrultuda ihtiyaçlarımızı mütevazı çerçevede belirlemek ve kendi ihtiyaçlarımız kadar başkalarının ihtiyaçlarıyla ilgilenmek de önemli.
Döngüsel ekonomi ve türetim ekonomisi, bize öncelikle ileri dönüşümü tercih etmemizi işaret ediyor. Her ürün doğal kaynakların kullanılmasıyla üretildiğine göre bu ürünlerin defalarca kez ve değeri artırılarak kullanılması önem taşıyor. Küçük çabalarla doğadan gelen her şeyi yeniden dönüştürmek, bir üründen yenisini türetmek mümkün. Bu seçeneği gerçekleştiremiyorsak geri dönüşüm ve aşağı dönüşüm seçeneklerini dikkate alalım ki yaşam döngüsünü devam ettirebilelim. Bizim de parçası olduğumuz yaşam döngüsü…
Kapak Fotoğrafı: Skitterphoto
