Türkiye toprakları, iklim koşulları ve coğrafi yapısıyla dört mevsim tam anlamıyla yaşandığı özel yerlerden bir tanesi. Ülkemiz; iklimin müsait olması, coğrafi şekillerin çeşitliliği, birçok kıtanın birleşme noktası olması gibi özellikler sayesinde binlerce bitki ve hayvan türüne ev sahipliği yapıyor. Yalnızca Türkiye’de yaşayan endemik hayvan türleri, bölge habitatını özel bir konuma taşıyor. Peki, endemik hayvan ne demek? Türkiye’de hangi endemik hayvanlar yaşıyor? Gelin birlikte inceleyelim…
Endemik Hayvan Ne Demek?
Endemik hayvan türleri, yalnızca ekolojik şartları uygun olan belirli bir bölge veya habitatta yaşayan canlıları tanımlar. İstisna olarak endemik hayvanlar insan desteğiyle şekillenen özel ortamlarda da yaşayabilir.
Devletler ve çeşitli sivil toplum kuruluşları tarafından koruma altına alınan endemik hayvanlar, ülkelerin ulusal mirasları arasında yer alır. Endemik hayvan türlerinde bölge şartlarına bağlı olarak değişimler gözlenebilir. Örneğin İran parsı ailesinin bir ferdi olan Anadolu parsı, birçok özellik bakımından Orta Doğu’da sıklıkla rastlanan parslarla benzerlikler gösterse de Anadolu coğrafyasına uygun değişimler geçirmiştir. Bu tür değişimler, genellikle izolasyon kaynaklıdır.
Ülkemiz, özellikle endemik bitki türleri açısından zengin bir habitata sahip olmasının yanında endemik hayvanlar açısından da önemli bir alandır. Türkiye’nin endemik hayvan türleri ülke coğrafyasının neredeyse tamamında bulunabilir.
Türkiye’deki Endemik Hayvan Türleri Hangileri?
Türkiye, Tarım ve Orman Bakanlığı verilerine göre 3.497’si bitki, 206’sı hayvan olmak üzere 3,703 endemik türe ev sahipliği yapıyor. Avrupa ülkelerine kıyasla ülkemizde bitki ve hayvan türleri bakımından oransal anlamda çok fazla endemik tür bulunuyor.
Endemik türlerin korunabilmesi için devlet destekli çalışmaların yanında halkın bilinçli yaklaşımı de büyük önem taşıyor. Bu bağlamda endemik türlere özenli yaklaşabilmek için onları yakından tanımak iyi bir adım olabilir. Haydi, Türkiye’de en çok tanınan 15 endemik hayvan türüne birlikte bakalım…
Toros Sivriburunlu Böcekçili (Crocidura arispa)
İlk bakışta çoğu kişinin bir fare olduğunu düşündüğü Toros sivriburunlu böcekçili bir fare değil. Bu küçük dostumuz, farelerin aksine beş parmağa sahip ve yalnızca böcekler ile besleniyor. Ağız yapısı aynı büyük böcekçil memeliler gibi uzun. Küçük durmasına rağmen vücut ağırlığının iki katına kadar yemek yiyebiliyor.
Sivri burunlu dostumuz dünyadaki en küçük memelilerden olan Crocidura ailesinin bir üyesi. Kendisi pek medyatik değil. Nadir rastlandığı ve fareyle karıştırıldığı için şimdiye kadar çok az objektiflere yakalanmış. Türkiye’nin kuzeyinde ve güneyinde, özellikle dağlık bölgelerde yaşıyor.
Van Kedisi
Türkiye’deki endemik hayvan türleri arasında belki de en ünlüsü olan Van kedisi, isminden de anlaşılacağı üzere Van Gölü ve çevresinde yaşıyor. Van kedisi koruma altında olan bir endemik hayvan türü ancak ne yazık ki ülkemizde biyo kaçakçılığı en fazla yapılan türlerden biri…
Van kedisinin en öne çıkan özelliği farklı renkte gözlere sahip olmasını sağlayan heterokromi mutasyonu. Bu mutasyonun pigment eksikliği ya da fazlalığından kaynaklandığı düşünülüyor. Bir Van kedisinin her iki gözü mavi, her iki gözü kehribar ya da bir gözü mavi bir gözü kehribar olabiliyor.
Dünya genelinde Turkish Van adıyla tanınan bir kedi türü de var ancak sanılanın aksine bu tür, Van Gölü ve çevresinde yaşayan orijinal Van kedilerinden farklı. Bu karmaşık durumun sebebi 1955 yılında ilk defa safkan olmayan bir Van kedisi türünü satın alan İngiliz Laura Lushington’ın yarattığı yanlış bir algı. Ayrım yapmak için dikkat edilebilecek bazı ayrıştırıcı özellikler var. Van kedisi, Turkish Van türünden daha farklı bir kuyruk rengine sahip ve beneksiz oluyor.
Anadolu Parsı (Panthera pardus saxicolor)
Leopar ailesine mensup bir Anadolu parsının boyu 2-2,5 metre civarında, ağırlığı ise dişilerde 35-50 kg, erkeklerde 45-70 kg civarında oluyor. Anadolu parsı, Türkiye’de yaşayan vahşi hayvanlar arasında en tehlikeli türlerden biri. İran parsının bir alt türü olarak kabul edilen Anadolu parsı, Doğu Akdeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaşıyor.
Ülkemizde pek çok kez Anadolu için tanıtım aracı olarak da kullanılan Anadolu parsı, gücün simgesi olarak kullanılıyor. Parsın kültürümüzdeki efsanevi yeri aslında çok eskilere dayanıyor. Bu kudretli canlı On İki Hayvanlı Türk takviminde yer bulmuş olan hayvanlardan bir tanesi. Pars ve benzeri leopar türlerinin Anadolu’daki sirayetlerinin en eski göstergelerinden biri Konya Çatalhöyük’te, 9 bin yıl öncesine ait olduğu tespit edilen Leopar Tapınağı’ndaki duvar kabartmaları.
Günümüzde bir Anadolu parsına rastlama ihtimaliniz oldukça düşük zira ülkemizdeki avcılık faaliyetleri sebebiyle soyları yok olmak üzere. Anadolu parsı, son dönemlerde 2023 yılında fotokapan teknolojisi ile, 2024 yılında ise termal kamerayla tespit edilebilmiş.
Akdeniz Foku (Monachus monachus)
Akdeniz foku, Türkiye’de yaşayan sucul memeli endemik hayvan türleri arasında kabul ediliyor. Yetişkin Akdeniz foklarının boyları 2.40 metreye, ağırlıkları ise 240 kilograma kadar ulaşabiliyor.
Akdeniz fokunun asıl yaşama alanı Akdeniz ve Atlantik Okyanusu. Ancak son yüzyılda avlanma ve ekolojik dengesizliğin artması sebebiyle yaşam alanları neredeyse tamamen Akdeniz ve Ege Denizi kıyılarıyla sınırlanmış durumda.
Türk Tazısı
Literatüre Türk tazısı olarak geçen bu tür, Greyhound olarak adlandırılan ailenin bir ferdi. Tazılar arasında kendine has özellikleriyle dikkat çeken Türk tazısının Orta Asya’dan geldiği düşünülüyor. Kırgız tazısından üretildiği düşünülen bu endemik tür, genellikle Şanlıurfa ve çevresinde görülüyor.
Özellikle avcılıkta kullanılan Türk tazısı, “Tazı gibi koşma” tabirinin hakkını verir şekilde tabii ki çok hızlı koşmasıyla ünlü! Türk tazısının hızı saatte 70-80 kilometreye kadar çıkabiliyor. Sportif Türk tazıları yüksek hızın yanında aynı bir çita çevikliğinde yön değiştirme kabiliyetine de sahip!
Anadolu sultan tazısı olarak da bilinen Türk tazısının 15. yüzyıldan beri özellikle Osmanlı Sarayı’nda aktif olarak kullanıldığına dair araştırmalar bulunuyor. Hatta Kanuni Sultan Süleyman’ın av macerasını anlatan bir minyatürde Türk tazısı da yer alıyor.
Ülkemizde yanlış çiftleştirme ve kaçakçılık sebebiyle yok olmak üzere olan ırklar arasında Türk tazısı da gösteriliyor. Bu endemik türün de neslinin devamı maalesef ciddi tehlike altında…
İnci Kefali (Alburnus tarichi)
Türkiye’de yaşayan endemik hayvan türleri arasında yer alan inci kefali, Van Gölü ve çevresinde yaşıyor. İnci kefali, adında “kefal” olarak geçmesine rağmen aslında sazangillerin bir alt türü olarak sınıflandırılıyor. İnci kefalinin avlanması belli yasalar doğrultusunda serbest.
Hayat mücadelesinden gücüyle bayrak taşıyıcılar arasında olan inci kefali, Van Gölü’nün yaşam ortamı açısından fazlasıyla zorlayıcı tuzlu-sodalı sularında yaşayabilen nadir canlılardan biri tanesi.
Bu balığın yaşam döngüsü bir hayli ilginç. Nisan ayının başlarında üreme döngüsüne giren inci kefali, Van Gölü’nün sert doğasından kaçmak ve yumurtlayabilmek için derelere yöneliyor. Bu göç sırasında akan suya karşı yüzdükleri için zorlu bir yolculukları oluyor. Derelerde sudan dışarı çıkarak hoplaya zıplaya akıntıya karşı mücadele verdiği için “uçan balık” olarak da biliniyor.
Denizli Horozu
Ötüşüyle ünlü olan Denizli horozu, Türkiye’deki endemik hayvan türleri arasında sesiyle ben buradayım diyor! Neredeyse 900 yıl boyunca Denizli ve çevresinin sembolü olarak kullanılan horozun ötüş süresi 20-25 saniyeye kadar uzayabiliyor. MTV tarafından düzenlenen O Music Awards 2011 etkinliğinde En İyi Hayvan Performansı ödülünü alan Denizli horozunun güçlü vokal yeteneği dünya çapında tescilli!
Dünyada sesine saygı duyulup ödüle layık görülen bu endemik hayvanın nesli ülkemizde ne yazık ki tehlike altında. Denizli horozu nüfusu gittikçe azalan endemik hayvanlar arasında yer alıyor.
Akdeniz Sakanguru (Hemidactylus turcicus)
Halk arasında Süleymancık ve Türk keleri olarak adlandırılan Akdeniz Sakanguru, Gekkonidae familyasının alt bir türü. Günümüzde Balkanlar, Anadolu ve Akdeniz’de yaşıyor. Özellikle sahil boyundaki yaşam alanlarında Türk kelerine rastlamak mümkün. Süleymancıklar çoğunlukla Anadolu ve Balkanlar’da yaşamalarına rağmen dünyanın diğer bölgelerinde de nadir de olsa görülebiliyor.
Boyutları 9-10 santim arasında değişen bu minik sürüngenlerin renkleri kahverengiden griye kadar geniş bir renk skalasında değişkenlik gösteriyor. Genellikle süleymancıkların renkleri yaşadıkları bölgeyle estetik bir uyuma sahip oluyor. Süleymancıklar, böcekler ve örümceklerle beslenerek tabiatın besin zinciri döngüsünde önemli bir yer tutuyor.
Kangal Çoban Köpeği
Türkiye’ye özel köpek ırkları arasında yer alan Kangal çoban köpeği, Sivas’ın Kangal ilçesine özgü bir tür. Çoban veya bekçi köpeği olarak kullanılabilen bu hayvanlar, devasa boyutlara ulaşabiliyor. Ancak iri cüsselerine rağmen oldukça arkadaş canlısı olmaları da bu türün ilginç bir özelliği. Özellikle kurt ve çakal gibi hayvan sürülerine saldıran canlılara karşı çok iyi koruma sağlayan bu köpekler, 2018 yılında FCI tarafından özel ırk olarak tanımlanmış.
Orta Asya’dan gelen köpek ırkları arasında olduğu düşünülen Sivas Kangalı, özellikle güçlü ve korkusuz yapısıyla meşhur! Bu ırkın ünü filmlere bile konu olmuş durumda, Sivas kangalını daha yakından tanımak isterseniz Sivas filmini izleyebilirsiniz.
Ankara Tavşanı
Türkiye’deki endemik hayvan türleri arasında en pofuduğu olan Ankara tavşanı, koyunlara benzeyen kalın ve büyük tüyleriyle ünlü! Aynı koyun ve keçiler gibi kırkılan Ankara tavşanından 340 ile 510 gram arasında tüy çıkabiliyor. Yıllar içerisinde tüy oranlarına göre seçilmeleri sebebiyle enfeksiyonlara yakalanmaması için Ankara tavşanlarının düzenli olarak kırkılması gerekiyor.
Tarihte ilk defa Ankara’da rastlanan bu tavşan türü, 1723 yılında Fransa’ya götürülmesinin ardından dünyanın birçok bölgesine de yayılmış. Şu an dünya çapında Ankara tavşanının 11 farklı türü var.
Toros Kurbağası
Ortalama 6-7 cm’lik minik boyundan beklenmeyecek derecede güçlü bacaklara sahip bir zıplama ustası Toros kurbağası!
Toros kurbağası (Rana holtzi) dünyada sadece Türkiye’de yaşayan hayvanlar arasında olan endemik bir hayvan türü. Özellikle yabani hayvanlar için eşsiz bir yaşam alanı olan Bolkar Dağları’nda bu kurbağa türünden görmek mümkün. Bolkar Dağları’nın ÖDA (Özel Doğa Alanı) statüsüne sahip olduğunun da altını çizelim.
Tiftik Keçisi
Tiftik keçisi diğer adıyla Ankara keçisi, adı üstünde Ankara’ya özgü bir keçi türü ancak Türkiye’ye endemik olsa da farklı yerlerde de özel yetiştiriciliği yapılıyor.
Yine adından da anlaşılacağı üzere tiftik keçisi tiftik isimli özel tüylere sahip. Tiftik tüyün özelliği parlaklığı ve yumuşak dokusu. Ankara keçilerinin tüylerinden yapılan kumaşlar, örgü ürünleri ve halılar, tekstil sektöründe oldukça popüler ürünler arasında yer alıyor. Tiftik keçisinden elde edilen yüne angora deniyor.
Bolkar Engereği
Endemik tür dendiği zaman pamuklara sarıp korumak istediğiniz hayvanlar aklınıza geliyorsa yanılıyorsunuz! “Vahşi doğa” tanımı boşuna değil, endemik hayvanlar arasında da oldukça vahşi olanlar da mevcut.
Bolkar engereği her ne kadar korunması gereken Türkiye’ye özgü hayvanlar listesi içinde olsa da zehirli olduğu için korunmanız gereken türlerden de bir tanesi. Neyse ki yüksek dağlardaki kayalıkları sevdikleri için karşılaşma ihtimaliniz oldukça düşük. Zaten saldırgan olduğu da düşünülmeyen Bolkar engereğinin köşede sıkışma gibi bir durumda kalmadıkça ısırma hamlesi yapması da pek olası değil diyor uzmanlar.
Yeşil Arı Kuşu
Yeşil arı kuşu yeşil ve turuncu tüyleriyle tropik ada sahillerinden bir kuş türü gibi görünse de aslında Şanlıurfa kuş envanterinin önemli bir üyesi.
En çok arılar ve böceklerle beslenen yeşil arı kuşlarının aile bağları oldukça kuvvetli ve genelde toplu halde yaşıyor. Ayrıca demokratik bir görev dağılımına da sahipler, erkek de dişi de yumurtalara göz kulak oluyor.
Talpa Hakkariensis
Talpa hakkariensis sadece Türkiye’de olan hayvanlar ailesine 2023’te katılan, yeni keşfedilen bir köstebek türü. Kendi cins kategorisinde en büyüğü olarak ilk sıraya yerleşen Hakkari köstebeği nesillerdir aslında yaklaşık 3 milyon yıldır yaşıyormuş da bizim haberimiz yokmuş…
Daha keşfedilmemiş nice türler vardır kim bilir? Endemik hayvanlardan sonra endemik bitkilerle ilgili bir yazı okumak da hiç fena olmaz sanki? Türkiye’deki Endemik Bitki Türleri yazımıza geçiş yapabilirsiniz… Doğayla, hayvanlarla dost yemyeşil günlere!
