Güncelleme Tarihi: 12 Aralık 2023
Tüm insanlığın ortak paydada buluşmayı başardığı nadir etkinliklerden olan yılbaşının tarihi, aslında sanılanın aksine çok daha eskiye dayanıyor. Neredeyse her arkaik toplumda rastlanan doğa temelli dini inançların bir yansıması olarak gördüğümüz yılbaşı gelenekleri, temelde ilginç tarihlerde ve benzer öğelerde buluşuyor.
Peki, bir yılı daha geride bırakırken “yılbaşı nedir neden kutlanır?” diye hiç düşündük mü?
Sizin için yılbaşı tarihi hakkında detayları ve dünyadan en ilginç yılbaşı ritüellerini derledik. Keyifli okumalar…
Yılbaşının Tarihi Nereden Geliyor ve Yılbaşı Nasıl Ortaya Çıktı?
Yılbaşının ilk defa Mezopotamya’da M.Ö. 2000 yılında kutlandığı düşünülüyor. Erken Roma takviminde de kendine yer bulmayı başaran yılbaşı, o dönemlerde ilkbahar ekinoksuna uygun olarak 1 Mart tarihinde kutlanıyordu.
“Yılbaşı neden 1 Ocak’ta kutlanır?” sorusunun cevabı da tam burada veriliyor. Yılbaşının 1 Ocak’a alınmasıyla birlikte 25 Aralık olan Hz. İsa’nın doğumu kutlamalarıyla yılbaşı birleştirildi. İlerleyen yıllarda miladi takvimdeki bir hata sebebiyle farklı günlere kayan yılbaşı, 1582 yılında Papa XIII. Gregorius’un takvimden 10 gün silmesiyle birlikte günümüze kadar 1 Ocak olarak kanıksandı.
Noel kutlamalarıyla birleştirilmesi sebebiyle çoğunlukla Hristiyan kültürüne ait bir bayram olarak düşünülen yılbaşı, aslında çok tanrılı topluluklarda ve doğa merkezli dine inanan göçebe toplumlarda da kutlanıyordu.
Yıl içerisinde en uzun gece olan 21 Aralık, özellikle doğa merkezli dinlere inanan Türklerin de dahil olduğu Orta Asya toplulukları tarafından kutlanıyordu. Nardugan günü olarak adlandırılan bu günde Türkler, Güneş ile bağdaştırılan ve sesteş olan nar kelimesinin doğuşunu, yani 21 Aralık gecesi Güneş’in geceye karşı galip gelmesini kutluyordu. Bu dönemde Orta Asya Türklerinin çam ağaçlarını dilek mahiyetinde süslediklerine dair bilgiler de bulunmakta.
Orta Asya Türklerinin yılbaşı adetlerinin yalnızca bir örnek olduğunu belirtmek gerekir. Aynı yarıkürede yaşayan milyonlarca insan tarafından deneyimlenen doğa olaylarının birbirinden bağımsız olmalarına rağmen aynı kültürel öğelere yol açması, antropoloji ve sosyoloji açısından sıkça rastlanan bir durumdur. Yani yılbaşı, yalnızca Hristiyan veya göçebe topluluklara değil, neredeyse tüm dünyaya ait kültürel bir öğedir.
Yılbaşı Neden Kutlanıyor?
Aralık ayının soğuğunda hemen her ülkenin sokaklarını saran Noel heyecanı, koşuşturma içerisinde olan herkesi kucaklıyor. Noelin asırlardır kutlanmasının bir sebebi aslında yeni yıla mutlulukla kucak açmak. Ama “Yılbaşı neden kutlanıyor?” sorusunu şöyle detaylı bir cevaplandıralım. Christmas kelimesinin İngilizce orijinal hâli “Christ’s mass”. Kelime anlamı ise İsa’nın ayini. Mesih’in doğum günü için yapılan ayin ve kutlama olan Christmas, 1568 yılından itibaren kelime olarak kullanılmaya başlanıyor.
Noel ile ilgili olan ve onun devamı şeklinde kutlanan bir diğer Hristiyan bayramı ise Epiphany. “görünme, beliriş, açıklama, dışarı vurma” anlamlarını taşıyan bu bayram başlangıçta Noel’e bağlanmışken sonradan kutlanma günü konusunda kiliseler arasında ayrılıklar yaşanıyor. Batı kiliselerinde Noel 25 Aralık’ta, Epiphany 6 Ocak’ta kutlanmaya başlıyor.
Miladi takvimde yıl başlangıcı olarak kabul edilen 1 Ocak’a ve şaşalı 31 Aralık gecesine gelirsek… Çoğu ülke yılbaşını 31 Aralık’ta kutlar, evet. “Yılbaşı neden 31 Aralık’ta kutlanır?” dediğinizi duyar gibiyiz. Bu aslında Noel bayramı ile ilgili değil. Çünkü Noel eğlencelerinin temelinde az önce bahsettiğimiz gibi Hz. İsa’nın doğumunu kutlama geleneği yatıyor. Ancak 31 Aralık’ı 1 Ocak’a bağlayan gece yapılan kutlamalar, yeni yılı coşkuyla karşılamanın Noel şenliklerine özenilerek edinilmiş yeni bir alışkanlık hali. Adet, gelenek ve uygulamalar artık birbiriyle karışmış halde görünüyor.
Yılbaşı Ağacı Nereden Gelir?
Özellikle 16. yüzyıldan sonra yaygınlaşmaya başlayan yılbaşı ağacı süsleme geleneğinin tam olarak nereden çıktığına dair birçok tartışma bulunmaktadır. Günümüzde Noel Bayramı ile de bağdaştırılan yılbaşı ağacının çok tanrılı dinler dönemine, Orta Asya geleneklerine ve Hristiyan kültürüne dayanan tarihi olduğu hakkında iddialar vardır.
Hristiyan Kültürü
15. yüzyıldan bir iddiaya göre Aziz Boniface isimli bir Hristiyan din adamının 8. yüzyılda “paganların” çam ağacı altında insan kurban etmelerini engellemek adına ağacı kestiği söylenir. Bir diğer iddiaya göre 1419 yılında Almanya Freiburg’da bulunan bir loncanın Adem ile Havva’nın dünyaya gönderilmesine sebep olan Bilgi Ağacı’nı yeniden canlandırmak adına Noel zamanı süslenmiş çam ağacı dikmesiyle yılbaşı ağacı geleneği ortaya çıktığına inanılır.
Çok Tanrılı Dinler
“Yılbaşı ağacı nereden çıktı?” sorusuna Orta Asya cevabı veren bir diğer anlatıya göre daha önce de bahsettiğimiz Nardugan gecesi, Orta Asya halklarının büyük önem verdiği Akçam süslenir. Çetin kış şartlarına rağmen Akçam’ın hayatını sürdürebilmesi, Orta Asya halkları tarafından kutsal olarak kabul edilir.
Kuzey Avrupa’da ve özellikle Kelt kültüründe yaygın olan bir inanışa göre yılın son günü olan 21 Aralık, Yule ismindeki bir bayramla kutlanır. Nardugan gecesine benzer bir şekilde ışıkla karanlığın savaşı olarak tarif edilen bu gece sırasında Keltler, yaprak dökmeyen ve kışa rağmen canlılığını koruyabilen çam ağaçlarını evlerine getirerek süsler. İnanışa göre ışıklandırılan ve süslenen çam ağacı, kışı ve en uzun geceyi atlatmalarını sağlar.
Dünyadan Yılbaşı Gelenekleri
Bugün milyarlarca insan tarafından kutlanan yılbaşı, coğrafyalara ve kültürlere göre farklı ritüeller gelişmesini sağlamıştır. İşte birbirinden ilginç yılbaşı gelenekleri…
Yılbaşı Temizliği | Guatemala
Orta Amerika’nın kendine özgü kültürüyle dikkat çeken ülkelerinden olan Guatemala’da halk, yılbaşı haftası boyunca günlerini temizlikle geçirir. Yerel dini inançlardan geldiği düşünülen bir inanışa göre kötü ruhlar karanlık ve pis yerlerde yaşar. İlerleyen yıllarda Hristiyanlığın yaygınlaşmasıyla birlikte Guatemala halkı, yılbaşı haftasını evlerini, sokakları ve halka açık yerleri temizleyerek geçirmeye başlamıştır. Ayrıca aynı günlerde kent merkezlerinde yapılan şeytan heykeli de yakılarak kötü ruhlar kovulur.
Evlenmek İçin Bir Ayakkabı Fırlat | Çek Cumhuriyeti
Ülkemizde düğünlerde uygulanan ayakkabı fırlatma geleneğinin bir benzeri yılbaşında Çek Cumhuriyeti’nde görülebilir. Noel arifesi yaklaşırken evli olmayan Çek kadınları, sırtı evlerinin kapısına dönük olarak ayakkabılarından birini geriye doğru fırlatır. Eğer ayakkabının ayakkabının baş kısmı kapıya bakacak şekilde düşerse, bu onların yıl içerisinde evleneceğine işaret eder. Topuk tarafının kapıya doğru bakması ise bir yıl daha beklemeleri gerektiğini söyler.
Kaybedilen Akrabalar İçin Bir Tabak Daha | Portekiz
Yılbaşı gecesi gelenekleri içerisinde akşam yemeği büyük önem taşır. Temelde bir bayram olması sebebiyle yılbaşı, aile bireylerinin yeniden bir araya gelmesi olarak görülür. Portekiz’de ise samimi bir yılbaşı akşam yemeği sofrasında kişi sayısından fazla tabak görmek mümkündür. Bu tabak, vefat eden akrabalar için ayrılır. İnanışa göre yılbaşı sofrasında ekstra bir tabak ve sandalye ayırmak, iyi şans ve sağlık getirir.
Tarihten Yılbaşı Ritüelleri
Tarihi köken açısından çok eski zamanlara dayanan yılbaşı gelenekleri, yıllar içerisinde bir ritüel haline gelerek çeşitli halklar tarafından törenlerle uygulanmaya başlamıştır. Bazıları ürkütücü olan tarihi yılbaşı ritüelleri, her yıl hoş manzaralar oluşmasını sağlar.
Mari Lywd | Galler
Eski Kelt inanışlarına dayandığı düşünülen Mari Lywd geleneğinde kafasına ölü bir atın kafatasını takan bir adam, üzerine beyaz bir örtü örterek köy sakinlerinin evlerini dolaşır. Kapı açıldığında ise yerel şarkılardan birini söyleyen Mari Lywd kılığındaki adam, ev sahipleri tarafından yiyecek ve içecekle ödüllendirilir.
Süpürgeleri Saklayın | Norveç
Orta Çağ boyunca Avrupa halklarının kültüründe yer edinmeyi başarmış cadı imgesi, Kuzey’in soğuk ülkesi Norveç’in yılbaşı ritüelleri içerisinde görülebilir. Norveç’teki bir inanışa göre kötü ruhlar ve cadılar, yılbaşı gecesi dolaşmak için dünyaya iner. Bu sebeple Norveçliler sıklıkla cadılarla bağdaştırılan süpürgelerini uyumadan önce saklarlar.
Krampus | Avusturya
İlginç yılbaşı gelenekleri denildiğinde ilk akla gelenlerden biri Avusturya’daki Krampus geleneğidir. İnanışa göre Noel Baba’nın yaramazlar listesine giren çocuklar, Aziz Nicholas’a hizmet eden Krampus adındaki boynuzlu ve kıllı bir canavar tarafından kaçırılarak hasır sepete koyulur. Çocukları korkutmak için ortaya çıktığı düşünülen bu hikaye, keçi bir iblis gibi giyinen yetişkinlerin Krampus olarak çocukları korumasıyla bugün hala Avusturya’da yaşatılmaktadır.
