Güncelleme Tarihi: 9 Şubat 2024
İnsanın akli yeterliliğe ulaştığı dönemlerde ilk kavradığı acı gerçeklerden biri de yaşamın son bulacağı oluyor. Ölüm üzerine düşüncelerin belki de en popülerlerinden biri de Memento Mori kavramı. Antik Roma filozoflarından çağdaş sanatçılara kadar birçok insanın yaşamını şekillendirme yolunda bir fener olarak kullandığı Memento Mori ne demek? Yazımızda sizin için ölümü karşılamanın huzurlu yolu olan Memento Mori’yi derinlemesine bir şekilde özetledik. Keyifli okumalar…
Memento Mori Nedir?
Latince bir deyiş olan Memento Mori, Türkçeye sıklıkla “Fani olduğunu hatırla.” veya “Öleceğini hatırla.” olarak çevrilir. “Memento Mori Ne Demek?” sorusunun yanıtı ise kısaca “ölümün farkında olmak” olarak verilebilir.
Dünya edebiyatından antik kültürlere kadar birçok dilde ve eserde karşımıza çıkan Memento Mori kavramı, temelde insanların ölüm gerçeğiyle yüzleşmesi ve bu gerçek etrafında hayatlarını şekillendirmeleri gerektiğini savunan bir düşünce biçimidir.
Dünyaya gözlerini açan insan, çocukluk yılları sırasında ölümü bir kavram olarak yakınlarında veya doğada görür. Ölümü algılamak, başlarda insanı oldukça korkutsa da Memento Mori kavramına göre ölümün farkındalığı, aslında bir mutluluk kaynağıdır. Stoacı gelenekten gelen Memento Mori anlamı bakımından varoluşçu felsefenin dinamiklerine oldukça yakındır. Öte yandan yıkılmaz gibi duran imparatorlukların, ölmez gibi duran tanrı kralların dahi bir gün toza dönüşeceğini ifade eder.
Başta Antik Yunan ve Antik Roma filozofları tarafından kavramlaştırılan Memento Mori, özellikle 20. yüzyıl sonrasında çağdaş yazarlar ve varoluşçular tarafından benimsenir. Kavram, ilk olarak Antik Roma İmparatoru ve filozof olan Marcus Aurelius ve Stoacı akım ile ünlü hale gelse de aslında pek çok antik kültürde de bulunur.
Memento Mori Hikayesi Nedir?
Memento Mori hikayesi pek çok toplumda farklı şekillerde kendine yer bulsa da en ünlülerinden biri Marcus Aurelius’un hayatıdır. Aktarılana göre Roma İmparatoru ve bir filozof olan Marcus Aurelius, hayatı boyunca ölümü düşünmüş ve kararlarını buna göre almıştır. Hatta öyle ki Marcus Aurelius’un hayatı boyunca yakınında olan ve yine kendisi tarafından görevlendirilen bir hizmetli, sürekli olarak yanına gelip kulağına “Memento Mori” yani “Öleceğini hatırla.” demiştir.
Hikayenin gerçekliği hakkında bir kesinlik bulunmasa da imparatorun ünlü kitabı Kendime Düşünceler’de okuyucuyu ve kendisini sıklıkla “tüm fani şeylerin ne kadar geçici ve anlamsız olduğunu” düşünmeye teşvik etmiştir. Bu yönüyle bakıldığında Memento Mori kavramı, oldukça karamsar dursa da aslında arkasında mutluluk yatar.
Ünlü Stoacı filozof Seneca, mektuplarında ölüm kavramına detaylı bir şekilde yer verir. Tüm eserlerinde bir hayatı doğru şekilde yaşamak ve erdem gibi kavramların üzerinde duran Seneca, aslında her şeyin bir sonu olduğu bilincinin daha dolu bir yaşam getirdiğini savunur. Çünkü sonsuzluk, bir şeyin değerinin yitirilmesine neden olur.
Bir gün sevdiğimiz çiçek, köpek veya çocuklarımız hayatını kaybedebilir. Biz de korktuğumuz ölümle yüzleşebiliriz. Peki, öyleyse tüm gün surat asmaya ne gerek var? Aslında insan, Memento Mori felsefesi ile yaşamalı, her gününü son günü gibi yaşamalı ve tüm tercihlerini buna göre şekillendirmelidir. Yoksa ölümün bir gün kapımızı çalacağı korkusuyla geçirilen bir yaşam, ölüm kavramını ilk öğrendiğimiz andan itibaren değersiz hale gelir. Ünlü Stoacı filozof Epiktetus’un da dediği gibi:
“Ölümden kaçamam ama en azından onun korkusundan kaçabilirim.”
Memento Mori’nin Kültürel Yansımaları
“Memento Mori ne demek?” sorusunun daha derinlemesine anlayabilmek için bu yaklaşımın kültürel yansımalarına yakından bakmak gerekli…
Daha önce de belirttiğimiz üzere ölümü kabullenmek ve hatırlamak, yalnızca felsefi eserlerde değil, aynı zamanda çeşitli kültürlerde de kendine yer bulmuştur. İnsanlık kültürünün en eski bulgularının yer aldığı ünlü Lascaux Mağarası’nda bir bizonun yanında resmedilen ölü bir insan, Memento Mori’nin ilk örneklerinden biri olabilir.
Öte yandan dinler ve antik mitolojiler de ölümü hatırlama kavramına çeşitli şekillerde yer vermiştir. Pasifist yönü ağır basan Eski Ahit’teki birçok bölümde ölüme atıf yapılır. Musa’nın hayatından bir kesitin anlatıldığı Mezmur 90’da “Yas evine gitmek şölen evine gitmekten daha iyidir, çünkü bu tüm insanlığın sonudur ve yaşayanlar bunu yüreklerinde hissedeceklerdir. Rabb’ın soluğu üzerine üflenince ot solar, çiçek solar; insan da ottur.” sözlerine yer verilir.
Yunan Mitolojisi’nde ise ölümün vücut bulmuş hali olan Thanatos tanrısı vardır. Mitolojiye göre gece tanrıçası Niks, Hypnos (uyku) ve Thanatos (ölüm) tanrılarını doğurmuştur. İnsanlığın bu yönüyle gece ve uyku kavramlarını ölüm ile bağdaştırdığı görülebilir. Aşk ve zevklerin tanrısı olan Eros, birçok yönüyle ölümün tanrısı Thanatos’un tam zıttıdır. Memento Mori ise bu iki tanrının arasında dengeyi bulmaktır. Ünlü psikanalist Freud, “Haz İlkesinin Ötesinde” isimli eserinde bir analoji olarak ele aldığı Thanatos ve Eros kavramlarında ölümün, insanın haz dünyasında düzenleyici göreve sahip olduğunu savunur.
Türk tarihinin ilk yazılı metni olarak kabul edilen Orhun Abideleri’nde ise Türk Mitolojisi’ndeki zaman tanrısı Öğöt Han’a şu sözlerle atıfta bulunulur:
“Zamanı tanrı yaşar; insanoğlu hep ölmek için türemiş.”
Modern dönemde ise özellikle nihilist ve varoluşçu filozofların felsefelerinin temeline saçmalık ve ölüm kavramlarını oturttuğu, Albert Camus gibi filozofların ise Stoacı felsefenin bir Memento Mori yorumu olarak görülebilecek absurdist bir anlayış benimsediği görülebilir. Albert Camus ünlü eseri Sisifos Söyleni’nde insanın ilk düşünmesi gereken kavramın intihar ve ölüm olduğunu, bunun dışında kalan her şeyin önemsiz olduğunu vurgular. Felsefesinde ise varoluşun saçmalıklarına ve ölüm gibi korkunç bir kavrama rağmen insanın hayatın biricikliğini kavraması ve saçmalığa başkaldırarak yaşamaya devam etmesi gerektiğini savunur.
Memento Mori’nin Sanatsal Yansımaları
Memento Mori’nin sanatsal yansımaları, ilk defa Rönesans Dönemi’nde öne çıkar. Hristiyanlık figürlerinin sıklıkla resmedildiği kilise duvarları ve mezar taşlarında kuru kafa simgesiyle temsil edilen Memento Mori, insanlara hayatlarını sorgulamayı ve tanrı için yaşamayı öğütler. İnci Küpeli Kız tablosuyla ünlenen Hollandalı ressam Rembrant’ın kuru kafa ve kitap içeren klasik dönem eseri, sanat tarihçileri tarafından Memento Mori örneği olarak görülür. Philippe de Champaigne’in “İnsan Yaşamının Alegorisi” adlı eseri ise ilk sanatsal örneklerden biridir.
Edebiyat alanında da oldukça yoğun bir şekilde işlenen kavramın en iyi örneklerinden biri Hamlet oyununda görülebilir. Sıklıkla Frans Hals’ın benzer konsepte sahip “Kafasını Tutan Adam” portresi ile özdeşleştirilen beşinci perdedeki mezarcı sahnesinde Hamlet, çocukluk soytarısı Yorick’in kafatasıyla karşı karşıya gelir. “Zavallı Yorick” sözleriyle başlayan tiradında ölümün evrenselliği ve yaşamın döngüsel doğası üzerine düşüncelerini aktarır. Tiradın en etkileyici sözleri ise insanlık tarihinin gelmiş geçmiş en büyük fatihlerinden olan Büyük İskender hakkındaki repliklerdir:
“İskender öldü, İskender gömüldü, İskender toza döndü, toz topraktan başka bir şey değildir.”
Memento Mori, bize yalnızca kendimizin ölümünü değil aynı zamanda doğanın ölümünü ve devinimi anlatır. Shakespeare’in de dediği gibi Büyük İskender gibi insanlar dahi bir gün ayağımızın altındaki önemsiz bir toprağa dönüşebilir. Aslında her yaşam, bir gün biteceği için değersiz olduğu gibi biricikliği özünde kavranırsa bir o kadar da değerlidir. Bir felsefe olarak ölümü hatırlamayı kendi içinde kabul etmek, bireylerin çok daha dolu bir hayat yaşamasına yardımcı olabilir.
YouTube’da milyonlarca abonesi bulunan Ryan Holiday’in “What is Memento Mori?” (Memento Mori Ne Demek?) isimli videosuna aşağıdan ulaşabilirsiniz…
Kapak Fotoğrafı: Unsplash | Jen Theodore
