Rengarenk ambalajları, farklı tatları ile sigara içmeyenleri dahi ağına düşüren elektronik sigaraların popülerliği son 10 yılda önemli ölçüde arttı. “Puff bar”, “vape” ve “e-sigara” olarak da adlandırılan, bir sıvı çözeltiyi ısıtan ve solunabilir bir buhar haline dönüştüren elektronik sigara, ilk olarak sigarayı bırakmaya çalışan insanlara destek amaçlı üretilme. Günümüzde ise e-sigara, yeni bir atık salgını oluşturuyor! Clean Up Australia’nın raporuna göre en sık çöpe atılan atık maddeler arasında bir numara tek kullanımlık elektronik sigaralar.
Türkiye’de satışı kesinlikle yasak olan elektronik sigaralar, ABD’de saniyede 4 adet satılıyor. CDC (ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri) satış tahminlerine göre bir yılda satılan tek kullanımlık elektronik sigara atıkları yan yana sıralanınca 7.010 mil kadar uzanıyor; bu da Kuzey Amerika kıtasını iki kez kat edecek bir uzunluk anlamına geliyor! Her ay satın alınan 14 milyona yakın tek kullanımlık e-sigaranın %50’sinden fazlası çöpe giderken, bunlar “en yüksek potansiyel çevresel maliyeti” oluşturuyor. Elektronik sigaranın çevreye zararları saymakla bitmiyor!
Gençlerde E-Sigara Kullanımı
Renkli görünümleriyle göz boyayan ve “daha güvenli” gibi tanıtım kampanyalarıyla tek kullanımlık elektronik sigara satışlarının her geçen gün arttığı bir gerçek. Üstelik kullanım oranı yalnızca yetişkinler arasında değil, gençler ve çocuklar arasında da artış gösteriyor.
- 11-17 yaş arası çocuklarda e-sigara kullanımı son üç yılda 3 katına çıktığı biliniyor.
- 2021’de oran %7.7 iken, 2023’te yapılan araştırmalar 11-17 yaşlarındaki %69 çocuğun elektronik sigara kullandığını gösteriyor.
- Tek kullanımlık elektronik sigaralar 2019-2020 yılları arasında lise öğrencileri arasında %1000 artış olduğu biliniyor.
University of California, San Francisco’nun (UCSF) 2018-2019 yılında yapmış olduğu bir araştırma, tek kullanımlık e-sigara tüketimin gençler arasında ne kadar yaygınlaştığını kanıtlar nitelikte. Bay Area’daki bir lisenin okul otoparkında bir günde 172 adet tek kullanımlık elektronik sigara atıkları toplanmış. Üstelik bölgedeki liselerde bu tür ürünlerin kullanımına izin verilmiyor. Son beş senede e-sigara kullanımının arttığı düşünülürse, günümüzde bu rakam daha da yükseklerde çıkacaktır.
Türkiye’de satışının yasak olduğu tek kullanımlık elektronik sigara satışlarının artması, yeni bir atık salgını doğuruyor.
- Birleşik Krallık 2024 yılının ilk haftalarında tek kullanımlık elektronik sigaranın yasaklandığını duyurdu.
- “Sigarasız ilk nesil” hedefine sahip Birleşik Krallık’ta, 1 Ocak 2009 sonrasında doğanlar için tütün maddeleri yasak olduğu gibi elektronik sigaraların satışı da yasa dışı. Bunun anlamı 2009 sonrası doğanlar hayatları boyunca “hiçbir zaman” yasal olarak tütün maddesi satın alamayacak.
Tek Kullanımlık Elektronik Sigaranın Çevreye Zararları
Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayınlanan bir raporda “Tek kullanımlık elektronik sigaraların çevre üzerinde zararlı etkileri hakkında çok az belge var, ancak e-sigaraların atılması büyük bir çevresel kaygı yaratıyor.” diyor. Tek kullanımlık elektronik sigaralar yalnızca halk sağlığı açısından kötü değil, aynı zamanda plastik atık üretiyor ve yeni bir e-atık akışı oluşturuyor.
Çoğunlukla yeniden kullanılamayan veya geri dönüştürülemeyen tek kullanımlık elektronik sigaraların içerdiği lityum, nikotin, kobalt gibi tehlikeli atıklar oluklara, sokaklara ve su yollarına karışarak geri dönüşümü olmayan sonuçlar doğuruyor.
Clean Up Avustralya Başkanı, elektronik sigaraların atılmasının “yeni ve ciddi bir çevre sorunu” olduğunu belirtirken, birçok çevreci grup elektronik sigaralardan kaynaklanan tehlikeli atık artışı için acil düzenleme çağrısında bulunuyor. Yaşadığımız bu dünya bir küllük değil!
Çevreye sigara izmaritlerinden daha fazla zarar veren tek kullanımlık e-sigaralar, çevreye üçlü tehdit oluşturuyor: Plastik atıklar, elektronik atıklar ve tehlikeli atıklar.
Plastik Atık Üretimi
Tek kullanımlık elektronik sigaranın çevreye zararları arasında, geri dönüşümü asla olmayan plastik atık üretmesi var. E-sigaralar ilgi çekici rengarenk plastiklerle kaplı ve bu plastiklerin biyolojik olarak parçalanması imkansız.
Elektronik sigara atıkları ve plastik atık üretiminin bazı gerçeklerine bakalım:
- Her ay 14 milyona yakın tek kullanımlık elektronik sigara satın alınıp, bunların %50’den fazlası çöpe gidiyor.
- İngiltere’de her saniye iki adet elektronik sigara atılıyor.
- Her yıl elektronik sigara atıkları nerden baksak 22 futbol sahası büyüklüğünde bir alanı kaplıyor.
- American Journal of Public Health’de 2018 yılında yayınlanan makaleye göre, tek kullanımlık elektronik sigaralar “en yüksek potansiyel çevresel maliyeti” oluşturuyor.
Tüm bunların anlamı e-sigaraların yol açtığı plastik kirliliği açısından büyük bir krizle yüz yüzeyiz ve bunun farkında bile değiliz demek. Hatta hemen hızlıca şöyle hesaplayalım: Siz şimdi “Plastik Atık Üretimi” başlığını okurken, yalnızca İngiltere’de 100’den fazla elektronik sigara çöpe gitti!
Peki ya bu tek kullanımlık elektronik sigaraların atılması gereken yer gerçekten çöpler mi?
Çöp Değil, E-Atık
Elektronik sigaranın çevreye zararları yalnızca plastik atığı ile kalmıyor; e-sigaralar aynı zamanda çevreye sızan ve geri dönüşümü imkansız lityum iyon piller ve toksik metaller içeriyor. Bunların toprağa ve yer altı sularına karışması büyük tehdit. Bunun bilincinde olmadan e- sigaraları çöplüklere ve sokaklarımıza “çöp olarak” atan birçok kişi var.
- Araştırmalar gösteriyor ki çevreye en çok atılan ikinci tür e-atık, tek kullanımlık elektronik sigaralar.
- Çevreye zehirli kimyasallar salan ve kasaları zararlı mikroplastiklere dönüşen elektronik sigara atıkları, her yıl küresel olarak üretildiği tahmin edilen 50 milyon tondan fazla elektronik atık demek.
- E-atık geri dönüşüm kuruluşu Material Focus tarafından yapılan araştırmaya göre, Birleşik Krallık’ta her hafta 1,3 milyondan fazla tek kullanımlık e-sigara “çöpe” gidiyor.
Material Focus’tan Butler, e-sigaraların çok hızlı bir şekilde alev alıp yangın çıkarabileceğini belirtiyor. Kullanılmış e-sigaralar doğru şekilde imha edilmediğinde potansiyel olarak ciddi risk. Yogi Hale Hendlin yayınlamış olduğu makalesinde tehlikeli atık olarak nitelendirilen zehirli kimyasallar içeren elektronik sigaraların asla normal çöp kutusuna atılmaması gerektiğini belirtiyor. Elektronik sigara atıkları sıradan çöp değiller ve e-atık oldukları için tıpkı akıllı telefonlar ve diğer elektronik cihazlar gibi atık tesislerine gönderilerek uygun bir şekilde imha edilmeli.
Yalnız Bir Su Buharı Değil, Tehlikeli Atık
Elektronik sigara içinde nikotin, propilen glikol, gliserin ve çeşitli aromatik maddeler bulunan kartuşlar var. Lityum iyon piller aracılığıyla ısınan sıvı, kullanıcının soluduğu “su buharına” dönüşüyor. Her ne kadar su buharı deyip yeterince önemsenmiyor olsa da, e-sigaraların taşıdığı buhar, yalnızca bir su buharı değil; hava, su ve toprağa karışıp iklime etki eden “e-sıvı” yani “tehlikeli maddeler”.
- Kırılan veya hasar gören e-sigaralar çöpe atıldığında, içindeki civa, kurşun gibi ağır metallerin, nikotinin ve lityumun çevreye sızması bölge insanları ve diğer organizmaları olumsuz etkiler.
- Çöp sahasına giren elektronik sigara atıkları, plastik, nikotin, ağır metaller, civa ve yanıcı lityum iyon piller taşıyor; bunların yok olması yüzlerce yıl sürüyor.
- ABD Çevre Koruma Ajansı tarafından akut tehlikeli atık listesindeki “nikotin” diğer plastik atıklarla birlikte geri dönüştürülemiyor.
- Lityum pillerin son derece yanıcı olması, yangınlara sebebiyet verdiği gibi, e-sigaraların içinde bulunan kobalt, platin, altın gibi diğer maddeler de “yakıcı” maddeler.
Tek kullanımlık elektronik sigaraları kullandıktan sonra onlardan kurtulmak kolay olmamasına rağmen, Yogi Hale Hendlin’in araştırmasında da belirttiği gibi, elektronik sigara atıkları ve imha yöntemlerine üzerine yeterince çalışma yok.
Elektronik Sigaralardaki E-Sıvının Zararları
Tek kullanımlık e-sigara içindeki e-sıvılar hava kirliliğine sebep olduğu gibi hayvanlarda nikotin zehirlenmesine de yol açıyor. Doğru kullanıldığında en değerli maddelerden biri olan lityum, tek kullanımlık elektronik sigaralar sebebiyle resmen israf ediliyor!
Değerli Madde İsrafı
Mesele e-sigaraların yalnızca çöplüklere gitmesi ve elektronik sigaranın çevreye zararları değil; lityum ve bakır gibi değerli maddeleri bir tür “israf etmek”. Material Focus’tan Scott Buttler “Elektronik sigaraları atmak, gezegenimizdeki en değerli malzemelerden bazılarını çöpe attığımız anlamına geliyor.” diyor.
Gezegenimizdeki en değerli maddelerden biri olan lityum, günümüzde kıtlıkla karşı karşıya ve tek kullanımlık elektronik sigaralar tıpkı elektrikli arabalar ve iPhone’lar gibi lityumdan yapılan pillerle çalışıyor.
- 2022’de Birleşik Krallık’ta tek kullanımlık elektronik sigaralarla 40 tondan fazla lityum dışarıya atılmış. Bunun anlamı tam olarak 5.000 elektrikli arabanın pilini üretmeye yeter demek.
- Lityum, fosil yakıtlardan uzaklaşmak için en güvenilir maddelerden biri. University College London profesörlerinden Mark Miodownik, lityumun yeşil ekonomiyi besleyen maddelerden biri olduğunu ve lityumun her zerresine dikkat etmemiz gerektiğini söylüyor.
Hava Kirliliği
Tek kullanımlık elektronik sigaralar hem hava ve su kirliliği hem de iklim krizine sebep olan emisyonlar üretiyor. Normal sigaraya nazaran daha az sera gazı emisyonuna sebep olsa da, elektronik sigaraların havaya saldıkları aerosoller akciğer ve kan dolaşımına girebilen ultra ince parçacıklar üretirken; çözücüler de ozon oluşturan uçucu organik bileşikleri üretiyor.
Elektronik sigaraların “su buharı” yalnızca bir su buharı olmayıp, formaldehit, asetaldehit ve akrolein gibi toksik kimyasallar içeriyor. Bu maddeler yalnızca kapalı alanlardaki hava kalitesini düşürmeyip, gezegenimizin hava kirliliğine de sebebiyet veriyor.
Hayvanlarda Nikotin Zehirlenmesi
Her hafta binlerce çöp olarak etrafa yayılan elektronik sigaraların hayvanlar üzerinde de olumsuz etkileri var. Elektronik sigara ve bunların çıkarmış olduğu lityum, nikotin gibi tehlikeli sıvılar toprak ve sulara karışıyor. Kuşlar, balıklar ve diğer memelilerin bu e-sigara sıvısını yutması nikotin zehirlenmesine sebep olabilir; hatta daha ciddi vakalarda durum ölümcül bir hal alabilir.
Görüyoruz ki bu ürünlerinin doğru şekilde imha edilmemesi hayvanların zehirli maddelerle etkileşim riskini artırıyor.
- İngiltere’deki Veterinary Poisons Information Service’e (Veteriner Zehirleri Bilgilendirme Servisi), 2017 ve 2022 yılları arasında tek kullanımlık elektronik sigaralara ilişkin 680 adet sorgu geldiğini raporlamış. 680 adet sorgunun 656’sı köpeklerle, 19’u kedilerle, 4’ü kuşlarla, 1’i midilli ve 1’i gelincikle ilgili olup; 1 köpek ve 1 kedide bu ürünlere maruz kalma nedeniyle meydana gelen iki ölümü gerçekleşmiş.
- Yılda 7000 milden daha fazla yol giderek okyanuslara ulaşabilen elektronik sigara atıkları, diğer plastik ürünlerde olduğu gibi tanıdık bir endişe doğuruyor: Okyanus ekosistemleri. Ocean Conservancy’deki Çöplerden Arındırılmış Denizler programı yöneticisi Nick Mallos, sigara izmaritlerinin plaj ve okyanus temizliğinde en yaygın madde olduğunu ancak e-sigara ürünlerinin gittikçe daha fazla görülmeye başladığını belirtiyor.
Sigara izmariti bile okyanuslardaki ekosistem için oldukça tehlike arz ederken kimin aklına gelmiş “hiç çürümeden okyanuslarımızı daha etkili bir şekilde kirletecek bir ürün” yapma düşüncesi?
Sık Sorulan Sorular
Tek kullanımlık elektronik sigaralar hakkında akla ilk gelen soruları sizler için cevapladık! Başka sorunuz varsa bize sorun, sizler için araştırıp cevaplar üretelim.
Sigara mı tek kullanımlık e-sigara mı daha zararlı?
Normal sigara izmaritlerinin gezegenden yok olması 10 yıl gibi uzun bir süreye yayılıyor. Tek kullanımlık elektronik sigara atıkları için durum daha tehlikeli; çünkü bu e-sigaralar biyolojik olarak parçalanamıyor.
Kullandıktan sonra onlardan nasıl kurtulacağız?
Çevre savunucuları arasında giderek popüler hale gelen bir sorun var: Tek kullanımlık elektronik sigaraları kullandıktan sonra onlardan nasıl kurtulacağız? Kartuş ve lityum pilden oluşan, rengarenk plastikle kaplanan elektronik sigara atıkları sonra ne yapılıyor, bilmek zor. Elektronik sigara firmaları, kamu ve özel toplama hizmetleri hakkında kullanıcıya bilgi sağlamalı. Tek kullanımlık bu zehirli ürünler “çöpe” değil, toplanıp “e-atık” merkezlerine gönderilmeli.
Tek kullanımlık elektronik sigaralar geri dönüştürülebilir mi?
Plastik, bakır, lityum gibi malzemelerden oluşan ve genellikle ağır metaller, kurşun ve cıva gibi tehlikeli maddeler içeren tek kullanımlık elektronik sigaraların geri dönüştürülmesi imkansıza yakın ve oldukça pahalı. Pek çok cihaz ne yazık ki tek kullanımlık olarak tasarlandığı için kolaylıkla sökülüp tekrardan kullanılamıyor. Birleşmiş Milletler, geri dönüşüm faaliyetlerinin e-atıkların küresel büyümesine ayak uydurması gerektiğini dile getiriyor.
GAIACA ve TerraCycle gibi geri dönüşüm firmaları elektronik sigara atıkları toplayıp bunları söküp temizliyor; yeni ürünlerde kullanmak üzere ham maddeye dönüştürüyor. Ocak 2023’te İskoç Hükümeti, tek kullanımlık elektronik sigaranın yönetimini iyileştirmek, kirliliği azaltmak ve güvenli geri dönüşümü için Zero Waste Scotland’ı görevlendirdi. Zero Waste Scotland, elektronik sigara endüstrisindeki lider şirketlerin geri dönüşüme yönelik çalışmalar yapması yönünde oldukça baskıcı.
Son zamanlarda e-sigara endüstrisi kendi atık cihazlarının geri dönüşümüne yardımcı ufak ufak adımlar atmaya başladı. Elektronik sigara şirketleri, bu atıkların sorumluluğunu üstlenmeli; çünkü her biri ekosisteme ciddi tehditler oluşturan ve uzun vadeli çözüm gerektiren yüzbinlerce kiloluk elektronik sigaradan suçlular.
Tek kullanımlık elektronik sigaraların alternatifi var mı?
Kullanmayın, kullandırtmayın. İlla elektronik sigara kullanacaksanız, tekrar tekrar kullanılabilir, yeniden şarj edilebilir ürünler tercih edin. Emin olun şarj edilebilir e-sigara kullanımı ile geri dönüştürülemeyen malzemelerin çöplere gitmesinde olumlu yönde bir gözlem yapacaksınız!
Kaynaklar
The environmental impact of disposable vapes – Louise Smith, Nikki Sutherland
Universtity of California, Davis
How Vaping Could Be Damaging The Environment, NPR (National Public Radio)
A toxic, plastic problem: E-cigarette waste and the environment – Truth Initiative
